मानसिक रोग: कारण र निवारण

विष्णु लुइँटेल /

ह्यारिसबर्ग,  पेन्सिल्भेनिया / आत्महत्या मानसिक समस्याको एक गम्भीर परिणाम हो । जसले व्यक्तिको जीवन समाप्त गर्छ। मानसिक समस्या विभिन्न कारणबाट हुन सक्छ । जस्तै निराशा, असफलता, आर्थिक समस्या, पारिवारिक बेमेल, पुस्ता पुस्ता बीचको खायी (पुस्तान्तरणको अन्तर) , रिसाहा प्रवृत्ति वा अभिमान आदि । पुनर्वासित नेपाली भाषी भुटानीहरूमा आत्महत्याको दर धेरै माथि भएको तथ्य छ ।

सन् १९९० को दशकमा भुटानबाट देश निकालिएका भुटानी शरणार्थीहरूमा मानसिक समस्याका चाङहरू थिए र छन् । तत्कालीन भुटानका राजाले सवा लाखका हाराहारीमा भुटानी नागरिकहरूलाई देशविहीन बनाएको घटना सम्झँदा जतिसुकै बलियो छाती पनि चरक्क चस्कन्छ । एकमुष्ट समुदायमा प्रतिष्ठात्मकता, स्वतन्त्रता र विविधता पूरा गर्ने बाटोको महत्त्व सबैमा थाहा नभएको र अन्योलका कारण भुटानबाट निकालिएका भुटानीहरूमा मानसिक समस्याका चाङहरू हुनु स्वाभाविक पनि हो ।

भुटानले बलपूर्वक अमानवीय तरिकाले नेपाली भाषीहरूलाई देशबाट निकाला गरेको थियो । देश निकालापछिका दिनहरू भयङ्कर पीडादायी बने । देशमा फर्किन नसकेपछि पुनर्वासको नाममा विभिन्न देशमा छरपस्ट हुन बाध्य भए । पुनर्वासले परिवार छिन्नभिन्न बनाएको पीडा पनि त्यतिकै छ । पुनर्वासपछि स्थानीय समुदायहरूमा समाहित हुन पनि त्यति नै कष्टकर रह्यो । पाइला टेक्ने भूमि नहुँदा र मानव हुनुको महत्त्व नहुँदा आइपर्ने कठिनाइहरू जोकोहीले सहजै अनुमान लगाउन सक्छ । यस कारण उनीहरूले एक नयाँ वातावरणमा बस्ने र अन्य समूहसँग अनुकूल हुने क्रम केही ढिला हुनु पनि अस्वाभाविक होइन ।

सांस्कृतिक विश्वासहरूको आशावाद स्वयं हत्याका मामिलामा एक कारक हुन सक्छ । कुनै व्यक्ति समाजमा अपेक्षित रूपमा ठहरिएको नभए पनि, उसलाई उसको परिवार वा समाजको मान्यताहरूले उपेक्षित गरेर राख्न सक्छन् । यसै कारणले, यस अपेक्षाले सम्भावित नभएको स्थिति भने पनि, त्यसको सामने आउँदा मानसिक तथा भावनात्मक तनाव बढ्न सक्छ। यो अनुभव गर्ने व्यक्ति स्वयंलाई परिवार र समाजबाट अलग गर्नु कहिल्यै हुँदैन । पुनर्वासित भुटानीहरूलाई स्वतन्त्रताको सम्मोचित प्रशिक्षण र भाषिक जटिलता छ । उनीहरू लामो समयसम्म कष्टकर जीवन जिउन बाध्य थिए । आज पनि त्यही अवस्था छदैछन् । उनीहरू न्यायिक र आर्थिक समस्याले थिलथिलो भएका थिए । यसै कारण उनीमा मानसिक समस्या अवश्य छ । स्वयं हत्या एक जटिल तथा विकराल घटना हो । यसका कारणहरू व्यक्ति व्यक्तिमा फरक फरक हुन सक्छन् । यसका केही कारणहरू मध्ये निम्नलिखितलाई लिन सकिन्छ ।

१.शारीरिक अस्वस्थता, अवसाद, दोधारे सोच, विविध मानसिक अस्वस्थताहरूले स्वयं हत्याको जोखिम बढाउँछ ।

२. अल्कोहल वा मादक पदार्थले स्वयं हत्याको जोखिम बढाउँछन् । विशेष गरी यसलाई अवसाद वा अन्य मानसिक अस्वस्थताहरूसँग समावेश हुन्छ ।

३.दुःखदायक घटनाहरू, अपमान, हिंसा, वा प्रियजनहरूको मृत्युले स्वयं हत्याको जोखिम बढाउँछन्। दीर्घकालीन तनाव र निराशता स्वयं हत्याका कारण हुन सक्छन् ।

४.बन्दुक, द्रव्यहरू वा अन्य घातक उपकरणहरूको पहुँच हुँदा पनि स्वयं हत्याको सम्भावना बढ्न सक्तछ ।

५.कुलत,चोरी, जुवा, डकैती, जारी जस्ता विषयहरू पनि स्वयं हत्याका कारण हुन सक्छन् ।

स्वयं हत्या समस्याको समाधान होइन। जिन्दगीमा हामीले समस्याहरूको सामना गर्नुपर्छ र यो जीवनको एक अनिवार्य पाटो हो। जीवन सुख दुखको सम्मिश्रण हो । समस्याहरूलाई भाग्यको नाममा स्वीकार गर्नुपर्दैन। हामीले समस्याहरूलाई हल गर्न सक्छौँ साथै हाम्रो दृष्टिकोण र जीवन शैली पनि परिवर्तन गर्न सक्छौँ। स्वयं हत्या नै समस्या समाधान हो भन्ने हो भने यसले हाम्रो जीवनका अनमोल वस्तुहरू नष्ट हुन्छन् । हाम्रो परिवार, मित्र, समुदाय र सभ्यता सबैलाई यसले अस्तित्वहीन बनाउँदछ। साथै समस्याहरूलाई हल नगर्ने स्थिति बन्दै जान सक्छ ।

सांस्कृतिक विश्वासहरूको आशावाद स्वयं हत्या मामिलामा एक कारक हुन सक्छ। कुनै व्यक्ति समाजमा अपेक्षित रूपमा ठहरिएको स्थान नभए पनि, व्यक्तिलाई उसको परिवार वा समाजको मान्यताहरूले उपेक्षित गरेर राख्न सक्छन् । यसै कारणले यस अपेक्षाले सम्भावित नभएको स्थिति भने पनि, त्यस प्रकारको उपेक्षा सामने आउँदा मानसिक तथा भावनात्मक तनाव बढ्न सक्छ । यो अनुभव गर्ने व्यक्ति स्वयंलाई परिवार र समाजबाट अलग गरे त्यो दुर्भाग्य हुन सक्छ । यस कारण समस्याहरूलाई हल गर्नु र जीवनमा सफलता प्राप्त गर्नु नै सही उपाय हो। हामीले समस्याहरूको सामना गर्दा सहायता माग्न सक्छौँ र सहायता प्राप्त गरेर समस्याहरूलाई हल गर्न सक्छौँ।

स्वयं हत्या रोक्नका लागि परिवार तथा समाजको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । निम्नलिखित कुराहरूले परिवार र समाजद्वारा स्वयं हत्या रोक्नका लागि अहम् भूमिका राख्दछन्।

१.धेरै व्यक्तिहरूले स्वयं हत्या सम्बन्धी खुलाउने गर्छन्। परिवार तथा समाजलाई अथवा नजिकको विश्वासी मित्रलाई स्वयं हत्यासम्बन्धी समस्या खुलाएर सहयोग माग्नाले आश्रयता मिल्न सक्छ ।

२.स्वयं हत्याको लक्षणहरू छन् वा देखा परेमा परिवार तथा समाजमा सानो भन्दा सानो क्रियाकलापमा ध्यान दिने शक्ति हुनुपर्छ । सामाजिक विभेदको अन्त्य अति आवश्यक हुन्छ ।

३.परिवार तथा समाजले धेरै समय खर्चिएर र ध्यान दिएर स्वयं हत्या न्यूनीकरण र प्रतिबन्ध गर्न सक्छन्।

४.स्वयं हत्या सम्बन्धी संज्ञाहरूले सम्बन्धित व्यक्ति र अरू व्यक्तिहरूलाई प्रभावित गर्न सक्छ । त्यसैले परिवार तथा समाजले आवश्यक सभ्य भाषिक प्रयोग र व्यवहार गर्नु पर्दछ । जसले स्वयं हत्याको जोखिम कम गर्न सहयोग गर्दछ ।

सामाजिक सहयोग स्वयं हत्या सम्बन्धी कुराहरूमा बहुत महत्त्वपूर्ण हुन्छन् । समाज र समाजका सदस्यहरूले समाजमा सामाजिक स्थान, सामाजिक स्वास्थ्य र सामाजिक सुरक्षा,सद्भावयुक्त दृष्टिकोण बनाए स्वयं हत्या रोक्न सकिन्छ । आत्महत्यासंबन्धी मानसिक अस्वस्थता र लाज कमजोरी कडी हुन । आफ्नो कमजोरी अस्वीकार गर्नु र खुल्लापन नहुनु यसका गम्भीर समस्याहरू हुन् । त्यसैले उनीहरूलाई सहयोग र समर्थन प्रदान गर्न परिवार समाजले खास ध्यान दिनुपर्छ। पहिले मानसिक अस्वस्थता र लाजको बारेमा जागरूकता सचेतना बढाउनुपर्छ। यसमा सामाजिक संघ संस्थाहरू र समाजका अगुवाहरूले सम्बोधन कार्यक्रमहरु विकास गर्न नितान्त जरुरी छ । जसले मानसिक अस्वस्थता र आत्महत्या सम्बन्धी लाजको विषयलाई खुल्ला चर्चामा राख्ने र उनलाई सहयोग र समर्थन प्रदान गर्ने सामाजिक समर्थन प्रदान गर्छन् ।

भुटानी शरणार्थी र पुनर्वासित भुटानीहरू तथा अन्य समुदायमा मानसिक स्वास्थ्य र सुस्त महसुस सम्बन्धी जानकारीको विस्तार गर्न आवश्यक छ । यसको लागि, समुदायका अगुवा नेताहरू, धार्मिक नेता-प्रवचकहरु, मनोवैज्ञानिक र मानसिक स्वास्थ्य विशेषज्ञहरूलाई सम्मिलित गर्नुपर्ने हुन्छ। समाजका सबै तह र तप्काका मानिसहरू बीच बातचित गर्नु र मानसिक स्वास्थ्य र सुस्त -महसुसीको खुला र सच्चा संवाद गर्न प्रोत्साहित गर्नु उत्तम हुनेछ। परिवार र समुदाय भित्र बातचित गर्न प्रोत्साहन गरे आत्महत्या न्यूनीकरणमा सहयोग हुनेछ । यो जानकारी र समझ समाजमा फैलाउन जरुरी छ । 

मानिसलाई भौतिक सुविधाले मात्र पर्याप्त हुँदै हैन । त्यसले क्षणिक सुख र आनन्द त दिएला तर त्यो दीर्घकालीन भने हुँदैन। नत्र यस्ता दुखदायी स्वयं हत्याका श्रृंखला किन सम्पन्न राष्ट्रहरूमा देखा पर्दथे होलान् ? मनमा शान्ति नभए यस्ता र यी जस्तै डरलाग्दा नियति बेहोर्न मानिस बाध्य भइरहनु पर्दछ । स्वयंहत्यालाई न्यूनीकरण गर्न परिवारजन र समाजले बेलैमा सचेत पूर्वक चेतनामूलक कार्यहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ । समय मै यसो गर्न सके यस समस्याको न्यूनीकरण हुनसक्छ ।