पूर्वीय हृदय, पाश्चात्य मन
सोम भण्डारी
मेकानिसबर्ग, पेन्सिल्भेनिया/ अमेरिका प्रस्थान हुनु अघि नेपालमा शरणकालिन अवस्थामा रहँदा प्रायः जसो मेरा आँखामा पर्ने र ध्यान तान्ने वाक्यांश हो यो । केही छिमेकी र आफन्तको घरका भित्तामा सजि सजाउ पारेर टाँसिएका पत्रपत्रिकामा यो वाक्यंश ठूलो बाक्लो अक्षरमा ध्यानाकार्षणका लागी लेखेको पाउँथे । त्यो सुन्दर वाक्यांश देख्दै पनि म निकै मोहित हुन्थें र लामो समयसम्म सोच्न बाध्य पार्यो । वाक्यांश हेर्दा कठिन नभए पनि यसको अर्थ पक्का गहन हुनु पर्छ भनेर म धेरै घोत्लिन्थे । मेरो अड्कल थियो कि पक्कै पनि यो वाक्यांशमा गहिरो तौल र अर्थ समाहित छ। केही वर्ष अघि मात्रै पनि सात कक्षामा यहि बिषयमा एउटा निबन्ध लेख्न गृहकार्य थियो। के लेख्ने र कसरी लेख्ने निकै धौ-धौ पर्यो तर पनि कसैलाई सोध्ने आँट गरिन । निबन्ध लेख्न धेरैले असहज मान्थे । जान्नेले पनि यो बिषयमा समय लगाएर नघोत्लि धर पाउदैनथ्यो। संगै अध्ययन गर्ने मित्रहरू पनि गृहकार्य बुझाईसके पछि यस्ता कुरामा वास्तै गर्दैन थिए ।
पूर्वीय हृदय र पाश्चात्य मन भन्ने वाक्यांशले के जनाउँछ भन्ने जिज्ञासालाई समर्थन गर्न मैले विद्वानहरुबीचको सहमति खोजें। उनीहरूका अनुसार, पश्चिमाहरू प्रायः मन र तत्कालिक आवेगका आधारमा कार्य गर्छन्, जबकि पुर्बेलीहरु जान वा अनजानमा धेरै जसो हृदयमा के छ वा आउँछ त्यो अनुशार काम गर्छन् । अझ विद्वान अनि योग र अध्यात्मका साधकहरू हृदय, मन र शरीरबीचको समन्वयबाट काम गर्छन् भन्ने कुरा पनि बुझे ।
पूर्वीय दर्शन आत्मा, मन र शरीरको एकतालाई जोड दिन्छ। पुर्वीय समाजमा आध्यात्मिक सन्तोषलाई भौतिक सुविधाभन्दा माथि राखिन्छ। स्वार्थ र व्यक्तिगत लोभलाई नैतिक दृष्टिले अस्वीकार्य मानिन्छ। परिवारप्रतिको निष्ठा र साझा उत्तरदायित्वको भावना भएकाले, विवाह संस्था पश्चिममा झैं चाँडै टुट्दैन पाश्चात्य समाजले धेरै क्षेत्रमा चमत्कारिक प्रगति गरेको छ, तर धेरैको मत त्यहाँका मानिसहरू सम्बन्धमा अस्थिर र कम खुसी देखिन्छन् भन्नेमा छ । विवाह पछि सम्बन्ध विच्छेदको दर अत्यन्तै उच्च छ, डिप्रेशन र आत्महत्याका घटनाहरू बारम्बार सुनिन्छन्, र व्यक्तिवाद तथा स्वार्थ प्रमुख बनेका छन् । तिनीहरू जोखिम लिन डराउँदैनन्।
पूर्वीय समाजका मानिसहरू आधुनिक भौतिक सुबिधाको पहुँच र आर्थिक रूपमा कमजोर मानिए पनि सम्बन्धमा स्थायित्व र जीवनप्रति सन्तुष्टि बढी देखिन्छन् । उनीहरू परिणामप्रतिको भयले गर्दा तुरुन्तै मनका क्षणिक चाहनामा दौडिँदैनन् । पुर्वेलिहरु आत्मिक शान्तिको खोजी गर्छन् भने पश्चिमका मानिसहरू बाह्य शान्तिको खोजीमा निस्किन्छन्।
तर समयक्रम संगै पूर्व क्रमशः पाश्चात्य जीवनशैली र चलनसँग मिसिँदै गएको छ । तथापि, अझै पनि धेरै पूर्वीय समाजका मानिसहरू शान्ति र आत्मिक सन्तुलनलाई केन्द्रमा राख्छन्। उनीहरू उच्च आदरका ग्रन्थहरूबाट प्राप्त पारमार्थिक ज्ञानद्वारा जीवनका गहिरा अर्थहरू खोज्छन्। योग, साधना र मन्दिरका कार्यक्रमहरूमा प्रयोग हुने आस्था, व्यवहार र प्रचलित सिद्धान्तहरूले उनीहरूलाई फलदायी परिणामतर्फ अघि बढाएका छन्।
पश्चिममा भौतिक सुखसुविधा, धनमोह र धर्मका सतही चर्चाले आत्माको गहिरो सन्तुलन बिगारेको छ। जति बढी भौतिक सुविधा, उति बढी असन्तोष—मानसिक असंवेदनशीलता र आत्माको रिक्तता बढ्दै गएको देखिन्छ। आज “धर्म” भन्ने शब्दको वास्तविक अर्थ पनि प्रायः व्यापारिक “धर्म–संस्थाहरू” भित्र सीमित भएको छ।
भौतिक सुविधा र इलेक्ट्रोनिक उपकरणहरू — जस्तै स्मार्टफोन, ट्याब्लेट, कम्प्युटर, टेलिभिजन आदिले मानिसको इन्द्रियलाई कुहिरोले आकाश ढाकेजस्तो बनाइदिएका छन्। यी यन्त्रहरूले अर्थहिन धर्म-संकृति, मुल्य नझल्काउने जीवनपद्धति, पतन्मुख मौलिकता झल्काउँछन् र मानिसलाई कृत्रिम सन्तोषमा डुबाइदिएका छन्। मानिसहरू आफैंलाई ठिक ठान्छन्, तर वास्तवमा उनीहरू आत्मिक रूपमा शून्य भइरहेका छन्। स्वतन्त्रताको नाममा मानिसहरूले आफ्नै पतन स्वीकार्न चाहँदैनन्, र त्यसकै परिणामस्वरूप समाजमा नैतिक अधःपतन फैलिँदै गएको छ।
तीव्र औद्योगिकीकरण, वैज्ञानिक आविष्कार, नवप्रवर्तन र प्रतिस्पर्धाले संसारको रूप नै परिवर्तन गरिदियो। विज्ञानले असम्भव ठानिएका कुरा सम्भव बनाएपछि धेरै मानिसहरूले ईश्वरको अस्तित्वमाथि नै शंका गर्न थाले। भाग्यभन्दा बढी कर्ममा विश्वास राख्दै अधिकाधिक मानिसहरू अनततः आफ्नो सृजनात्मक प्रतिभा र नवप्रवर्तन क्षमतामाथि नै भरोसा गर्न थाले ।
“निष्काम कर्म” भन्ने भाव पश्चिममा बिस्तारै ओझेल पर्यो। त्यसले सिकाउँछ—तुरुन्तै धन कमाउन र सुख उपभोग गर्न होइन, धैर्यपूर्वक फलको प्रतिक्षा गर्नुपर्छ। तर आज धेरैजसो पाश्चात्य समाजमा ईश्वरको अस्तित्व नै बहसको विषय बनेको छ।
अन्ततः पश्चिम समाज बढी भौतिकतावादी समाजको रूपमा विकसित भयो भने पूर्व अझै पनि आध्यात्मिक दृष्टिले प्रभावित रह्यो। एक समय थियो, जब पश्चिममा धर्मसंस्थाहरू नै सत्यका ठेकेदार बनेका थिए र वैज्ञानिक सोचलाई दबाइएको थियो। पछि जब वैज्ञानिक र मानवतावादी विचारहरूले त्यस नियन्त्रणलाई तोडे, उनीहरूले धर्मका धेरै मूल्यहरूलाई अस्वीकार गरे।
केही दशकहरूमा विज्ञानले मानव कल्पनाभन्दा परका कामहरू गरेर धार्मिक शिक्षाको सत्यता र अस्तित्वलाई चुनौती दियो। विज्ञान, आविष्कार र विश्व–प्रतिस्पर्धाको जोशले पश्चिमलाई असाधारण उचाइमा पुर्यायो। तर अहिले धेरैजसो पश्चिमी आध्यात्मिक चिन्तकहरू पुनः पूर्वका दर्शन र विश्वासतर्फ आकर्षित हुन थालेका छन्।
केही प्रख्यात वैज्ञानिकहरूले समेत भनेका छन्—“ईश्वर वास्तवमै छन्।” यद्यपि, धेरै वैज्ञानिक र विद्वानहरू कुनै निश्चित धर्ममा सीमित हुन चाहँदैनन्। गहिरिएर हेर्दा, विज्ञानलाई पनि ईश्वरको वरदानका रूपमा बुझ्न सकिन्छ, जसलाई मानवले आफ्नो बुद्धिद्वारा अन्वेषण गरेको हो।
आजको वैज्ञानिक युगमा पनि, चमत्कारिक सफलता प्राप्त गरेका कतिपय व्यक्तिहरूले आफ्नो उपलब्धिको श्रेय ईश्वरप्रतिको आस्थालाई दिन्छन्। केहीका लागि यो विवादास्पद हुन सक्छ, तर विश्वास गर्नेहरू भन्छन्—ईश्वरले मानवलाई जन्मैसाथ केही विशिष्ट प्रतिभा प्रदान गरेका हुन्छन्। त्यही विलक्षण प्रतिभाका आधारमा मानिसले निकै ठुला कुराहरू आविष्कार र खोज गरेर पृथ्वीमा ठुलो क्रान्ति ल्याए ।
मानवले ईश्वरको अस्तित्वमा विश्वास गरोस् वा नगरोस्, प्रकृतिको भव्यताप्रति भने ऊ सधैं चकित रहन्छ। पृथ्वीको भू–भाग, जलवायु, अन्तरिक्ष, गति, सजीव प्राणी र प्रकृतिका अनगिन्ती रूपहरूमाथि उसको जिज्ञासाले नयाँ–नयाँ आविष्कार र खोजहरू सम्भव गरायो।
यी आविष्कार र खोजहरूले संसारलाई रूपान्तरण गरे, तर ती मध्ये धेरैको दुरुपयोग पनि भयो। उदाहरणका लागि, बम र क्षेप्यास्त्रजस्ता आविष्कारहरूले मानवता नै त्रसित बनाएको छ। मानिसले आकाश, भूमि र समुद्र जित्यो, तर मृत्यु जित्न सकेन। एउटा घाँसको पात पनि सिर्जना गर्न नसक्ने मानवले आफ्नो सर्वशक्तिमानतालाई देखाउन खोज्दैछ। नास्तिकहरू यिनै चमत्कारिक प्राकृतिक संरचनालाई “संयोग” मात्र ठान्छन्, जबकि पूर्वीय दर्शनले यसलाई दैवी चेतनाको सृजना भन्छ।
“बिग–ब्याङ्ग सिद्धान्त” ले ब्रह्माण्डको उत्पत्तिबारे व्याख्या गरे पनि, त्यसले मानव आत्माको प्रश्नलाई सधैं अधुरो छोड्छ। पश्चिमी गोलार्धमा भौतिक प्रगति र सुविधाको चापसँगै नास्तिकताको दर पनि बढ्दै गएको छ। डिजिटल क्रान्तिको प्रभावले पूर्वमा पनि नास्तिक सोच फैलिन थालेको छ।
पूर्वीय दर्शनले शरीर, मन र आत्माको एकता र सन्तुलनमा जोड दिन्छ, जबकि पश्चिम प्रायः मन र तत्कालिक सन्तुष्टितर्फ केन्द्रित रहन्छ। आत्मालाई बिर्सेर वा नजरअन्दाज गरेर मनलाई पछ्याउँदा पश्चिमले धेरै क्षेत्रमा तीव्र प्रगति गर्यो, तर त्यसको मूल्य मानिसहरूको बेचैनी र अस्थिरतामा चुकाउनुपर्यो। समयसँगै स्वार्थ र व्यक्तिवादले परिवारिक एकता, सामाजिक सम्बन्ध, सहकार्य र समुदायिक सौहार्दलाई विस्थापित गर्यो। मानिसहरूको ध्यान “छिटो धन कमाउने” मानसिकतामा सीमित भयो—जसले खुशीलाई भौतिक सम्पत्तिसँग जोडिदियो।
मलाई लाग्छ, पश्चिमका मानिसहरू जति प्रगतिशील छन्, त्यति नै गहिरो रूपमा खुशी छैनन्। उनीहरू प्रायः पूर्णता खोज्ने प्रयत्नमा अत्यधिक केन्द्रित हुन्छन्—विशेषतः सुन्दरता र शरीरको रूप–रङ्गमा। यही सोचले उनीहरूको आत्म–छविलाई असन्तुलित बनाएको छ।
पूर्वमा भने जीवनलाई समग्र रूपमा हेर्ने दृष्टिकोण अझै बलियो छ। धेरै पूर्वीय विकासोन्मुख देशहरू जीवनलाई समृद्ध बनाउने आदर्श र दर्शनको खोजी गर्छन्। गरिबी र सीमित साधनका कारण भौतिक सम्पत्ति विलासिताका रुपमा हेरिन्छ, जसलाई सबैले हासिल गर्न सक्दैनन्। त्यसैले त्यहाँका मानिसहरू सामूहिक सोच, परिवार–केन्द्रित जीवनशैली र सह–अनुभूतिको संस्कृतिमा सन्तुष्टि पाउँछन्। सफलतासँगै दु:ख पनि साझा गर्छन ।
पूर्वमा कुनै व्यक्तिको सफलता प्रायः उसको परिवारका अपेक्षाहरू र सामूहिक मूल्यहरूअनुसार मापन गरिन्छ, व्यक्तिगत विशिष्टताको आधारमा होइन। स्वतन्त्र सोच वा व्यक्तिगत उपलब्धिलाई धेरैपटक व्यङ्ग्यात्मक रूपमा लिइन्छ। व्यक्तित्व बलियो भएका मानिसहरू दुर्लभ छन्, किनभने उनीहरूको पहिचान परिवार र समूहका मूल्यहरूसँग गहिरो रूपमा गाँसिएको हुन्छ। पुर्वी समाजमा नयाँ पुस्ता स्वतन्त्रता चाहन्छ, तर अझै पनि सामूहिक सोच र सामाजिक नियमले उनलाई बाँधिरहेको छ।
परम्परागत रूपमा, पूर्वीय समाजले सामूहिकता र सहकार्यलाई पुरस्कार दिन्छ तर व्यक्तिगत स्वतन्त्रतालाई सीमित गर्छ। सानो उमेरदेखि नै “समूहसँग मिलेर बस्न” सिकाइन्छ। समूह नै व्यक्तिको पहिचानको आधार बन्ने भएकाले असाधारण व्यक्तिहरु हत्तपत्त विलक्षण प्रतिवा देखाएर उदाएका त्यति देखिंदैनन्। परम्परागत नियम र भूमिकाभित्र रहन बाध्य गरिने यो सोचले सृजनात्मकता मारेको हो कि भन्ने धेरैको धारणा छ। त्यसैले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा चर्चित पूर्वीय व्यक्तित्वहरू पश्चिमीहरुको तुलनामा कम देखिन्छन्। उनीहरू आफ्नो निजी विचार खुला रूपमा व्यक्त गर्न हिच्किचाउँछन्, जसरी पश्चिमी समाजमा मानिसहरू स्वतन्त्रतापूर्वक बोल्न सक्छन्।
भगवद्गीता र अन्य पवित्र ग्रन्थहरूले हजारौँ वर्षअघि सिकाएका शिक्षाहरू आज पनि सान्दर्भिक छन्। गीताले भनेको छ—मानवले इन्द्रिय र चाहनाको दास बन्नु हुँदैन, बरु तिनमाथि नियन्त्रण राख्नुपर्छ। हिन्दूहरू यी धार्मिक, आध्यात्मिक र सामाजिक शिक्षाहरू जीवनका हरेक क्षणमा लागू गर्न सक्ने मान्दछन्।
आजको युगमा प्रविधि, इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जालले संसारलाई साँच्चै सानो बनाइदिएको छ। ती माध्यमहरूले मानिसबीचको दूरी घटाएका छन्, ज्ञानको पहुँच बढाएका छन्, र उत्पादकता धेरै गुणा वृद्धि गरेका छन्। तर, यसकै अर्को पाटो पनि छ — मानिसहरू अस्वाभाविक व्यवहार गर्न थालेका छन्। उनीहरू यन्त्रहरूमा डुबेका छन्, मोबाइल, भिडियो गेम, र सामाजिक सञ्जालप्रतिको लतमा बाँधिएका छन्।
मानिसहरू सन्देश पठाउँदा वा गाडी चलाउँदा समेत ध्यान भङ्ग गर्छन्, जसका कारण दुर्घटना, चोटपटक वा मृत्यु हुन्छ। स्मार्टफोन, फेसबुक वा मदिरा आफैंमा खराब होइनन्, तर तिनको प्रयोग गर्ने मानिसको चेतनाले नै त्यसको परिणाम निर्धारण गर्छ।
यी सबै कुरा लेख्दा मेरो उद्देश्य पाश्चात्य समाजका योगदानहरू घटाएर देखाउनु होइन। बरु, तिनले हिंसा, विभेद, गरिबी, भोकमरी, र उत्पीडनमा परेका मानिसहरूको जीवन सुधार्न जुन योगदान दिएका छन्, त्यसलाई सम्झाउन हो। पश्चिमी राष्ट्रहरूले संसारका कुनाकाप्चासम्म पुगेर शरणार्थी र आतंकका पीडितहरूलाई सहयोग गरे — जीवन र सुरक्षाको आशा दिए। उनीहरूले स्वतन्त्रता र अधिकारका लागि आवाज उठाए, मानवीय करुणा देखाए, र जहाँ सकिन्छ त्यहाँ सुरक्षा प्रदान गरे।
पश्चिमका केही मानिसहरू अझै पनि धार्मिक सहिष्णुता र मानव सेवाको भावना फैलाइरहेका छन्। अमेरिकी स्वतन्त्रताको संस्थापक मध्येका एक, थोमस जेफरसनले “धर्म अभ्यास गर्न वा नगर्न स्वतन्त्रता” भन्ने शब्द किन लेखे होलान् भन्ने कुरा पनि यहीं प्रासङ्गिक देखिन्छ — ताकि हरेक नागरिकले आफ्ना विश्वासअनुसार पूजाआजा गर्न वा नगर्न स्वतन्त्र रहोस्।
विश्वास गर्नेहरू आफ्ना देवतालाई मनदेखि पूजा गर्छन्, तर आफ्नो धर्म मात्र सही हो भनेर घमण्ड गर्दैनन्, न त अरूको विश्वासलाई हेप्छन्। उनीहरूले फरक धर्म, संस्कृति र सोचलाई सम्मान गर्छन्। व्यक्तिगत वा सामूहिक मूल्यहरूका लागि सबैलाई ठाउँ दिन प्रयास गर्छन्।
समस्या भनेको- यस्ता उदार, समर्पित मानिसहरू धेरैजसो भेटिँदैनन्। तर पूर्वीय समाजका लागि अबको चुनौती यही हो — आफ्नो मूल्य, परम्परा र आत्मिक बल कायम राख्दै नयाँ समाजमा समायोजन गर्नु। हामीले पुराना, कालसापेक्ष परम्पराहरूलाई छोड्दै, उपयोगी नयाँ मूल्यहरू स्वीकार गर्न सक्नुपर्छ।
भन्न त भनिन्छ- देश अनुसारको भेष अर्थात Do as the Romans do तर संस्कृति र जीवनपद्धतिसित जोडिने भेष-भुषा र पहिरन त्यसै पनि एक-अर्को देश र परिवेशको भेष-भुषासित बाझ्ने हुँदा नयाँ ठाउँको भेष अंगालौ त कालान्तरमा आफ्नो पृष्ठभुमि र संस्कृति विर्सिएर पछि पिडाडायक हुने भय, नगर्दा पनि नयाँ समाजमा समासोजन हुन गार्हो । एक प्रकारले पुर्वजहरूले ठाँउका कुरा सिक्न यो भनाई निकै उत्प्रेरित छ तर व्यवहारमा त्यसो गर्न सहज देखिँदैन । म एक पूर्वीय पृष्भुमिबाट आएकाले यो मान्छु — हाम्रो परम्परागत आस्था र पाश्चात्य विवेकबीच सन्तुलन खोज्नु नै आजको वास्तविक आवश्यकता हो । मेरो विचारमा यही सन्तुलनमा “पूर्वीय हृदय, पाश्चात्य मन” को सार निहित छ।
भण्डारी ‘चेसिङ अन अननोन डेस्टिनी’ का लेखक हुन्। उनको पुस्तक अमेजनमा उपलब्ध छ।
