अमेरिकी राष्ट्रपति बाइडेन नयाँ दिल्लीमा, यसअघि को को भारत गएका थिए त?
नयाँदिल्ली । अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेन जी २० शिखर सम्मेलनमा भाग लिन भारत पुगेका छन् । दिल्ली पुगेपछि उनले प्रधानमन्त्री मोदीसँग भेट गरे । धेरै महत्वपूर्ण विषयमा छलफल भएको जनाइएको छ । दुवै नेताले भारत र अमेरिकाबीचको सम्बन्धलाई मजबुत बनाउने कुरामा जोड दिए । यसअघि बाइडेन इन्दिरा गान्धी एयरपोर्टमा अवतरण गरेपछि केन्द्रीय मन्त्री जनरल भीके सिंहले उनलाई स्वागत गरेका थिए । बाइडेनले पछि भारतमा अमेरिकी राजदूत एरिक गार्सेट्टी र उनकी छोरी मायासँग भेट गरे।
अमेरिकी एनएसए ज्याक सुलिभानले यस अवधिमा दुई देशले नागरिक आणविक प्रविधिमा सहयोग बढाउने विषयमा पनि छलफल गर्ने बताएका छन् । यस समयमा, सानो मोड्युलर आणविक रिएक्टरहरूमा सम्झौता हुन सक्छ । यसका साथै दुई देशबीचको जीई जेट इन्जिन सम्झौता पनि थपिएको छ ।
दिल्लीको विमानस्थलमा अमेरिकी राष्ट्रपति बाइडेनलाई केन्द्रीय मन्त्री जनरल वीके सिंहले स्वागत गरेका थिए ।
नयाँ दिल्ली पुगेका बाइडेनले विमानस्थलबाट निस्कनुअघि सांस्कृतिक नृत्य पनि हेरेका थिए । यस क्रममा भारतका लागि अमेरिकी राजदूत एरिक गार्सेट्टी र उनकी छोरी माया पनि बाइडेनसँग उपस्थित थिए ।
ह्वाइट हाउसका अनुसार मोदी–बाइडेनले विश्व बैंकलगायत अन्य बहुपक्षीय विकास बैंकहरूको गरिबीविरुद्ध लड्न र अन्य धेरै विश्वव्यापी चुनौतीहरूको क्षमता बढाउने विषयमा पनि कुरा गर्नेछन्।
भारतको स्वतन्त्रताको पहिलो ५० वर्षमा मात्र ३ अमेरिकी राष्ट्रपतिले भारतको भ्रमण गरेका थिए । यससँगै पछिल्लो २३ वर्षमा कुनै पनि अमेरिकी राष्ट्रपतिको छैटौं कार्यकाल हुनेछ ।
७७ वर्षमा भारत-अमेरिका सम्बन्धमा कस्तो परिवर्तन आयो ?
ड्वाइट आइसेनहोवर (डिसेम्बर १९५९)
ड्वाइट आइसेनहोवर भारत भ्रमण गर्ने पहिलो अमेरिकी राष्ट्रपति थिए। त्यो समय थियो जब भारत गम्भीर खडेरीबाट मुक्त हुँदै थियो र देशको मुद्रास्फीति चरम सीमामा थियो। औद्योगिक उत्पादन र विदेशी मुद्रा धेरै कम थियो।
अर्कोतर्फ विश्वमा चलिरहेको शीतयुद्धको बीचमा भारतले अमेरिका र सोभियत संघलाई समर्थन नगर्ने निर्णय गरेको थियो । उनी सन् १९६१ मा असंलग्न आन्दोलनमा हस्ताक्षर गर्ने १२० देशमध्ये थिए। ड्वाइट आइसेनहोवर देशका प्रथम प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूको सगाईमा भारत आउने पहिलो अमेरिकी राष्ट्रपति थिए ।
तर, विश्वमा चलिरहेको राजनीतिक उथलपुथलसँगै भारतले चीनसँगको सीमामा तनावको सामना गरिरहेको थियो । यसरी अमेरिकाले भारतलाई चीनको विरुद्धमा साझेदारको रुपमा हेरेको छ । आइसेनहोवरको भ्रमणका क्रममा न्यु अर्लिन्स टाइम्सले आफ्नो रिपोर्टमा अमेरिकी राष्ट्रपति र तत्कालीन प्रधानमन्त्री नेहरूबीच भारत–चीन सीमा विवादबारे छलफल भएको बताएको छ ।
एकै समयमा, सान फ्रान्सिस्को क्रनिकलले भनेको छ कि आइसेनहोवरसँग एक रातको भेटपछि भारत पश्चिमको तटस्थ समर्थक बनेको छ। उही समयमा द मिनेट न्यूजले आफ्नो रिपोर्टमा नेहरू अब चीनविरुद्ध कारबाही गर्न तयार रहेको बताएको थियो ।
रिचर्ड निक्सन (अगस्ट १९६९)
पूर्व अमेरिकी राष्ट्रपति रिचर्ड निक्सनले भारतमा २३ घण्टा मात्रै बिताए । निक्सन पाकिस्तानी समर्थक थिए र उनी भारतको असंलग्न नीतिको विरोधी थिए । त्यसबेला अमेरिकाले भारत–पाकिस्तान सम्बन्धमा तनाव निरन्तर बढिरहेको विश्वास गरेको थियो । उनीहरूले भारतलाई सोभियत संघको कठपुतली ठाने ।
अल जजीराका अनुसार रिचर्डको भ्रमणको फोकस इन्दिरा गान्धीसँगको सम्बन्ध सुधार गर्नु थियो। वास्तवमा, उनीहरूले धेरै कारणले भारत र इन्दिरा गान्धीमाथि टिप्पणीको प्रतिरोध गर्ने प्रयास गरे। सन् १९६० को दशकमा निक्सन राष्ट्रपति हुनुअघि भारत आएपछि नेहरू सरकारका वरिष्ठ मन्त्री मोरारजी देसाईले उनलाई स्वागत गरेका थिए।
देसाईले निक्सनको खानामा शाकाहारी परिकार मात्र राख्थे, जबकि निक्सन नन-वेज र रक्सीको शौकीन थिए। देसाई को खतीरदारी ले क्रोधित भएर निक्सन भारतबाट गएका थिए । पाकिस्तान उनको भ्रमणको अर्को स्पट थियो। यहाँ धेरै प्रकारका खाना र दोस्रो नन-वेज डिश पाइन्छ। निक्सन पाकिस्तानबाट प्रभावित थिए।
त्यसपछि सन् १९७१ मा बंगलादेश पाकिस्तानबाट अलग भएपछि रिचर्ड निक्सन अमेरिकामा राष्ट्रपति बने । यो युद्धमा उनी पाकिस्तानसँग थिए ।
जिमी कार्टर (जनवरी १९७८)
पूर्व अमेरिकी राष्ट्रपति जिम्मी कार्टर सन् १९७८ मा ३ दिने भारत भ्रमणमा आएका थिए । उनी हरियाणाको गुरुग्रामको गाउँ दौलतपुर नसीराबाद पनि गएका थिए । त्यसपछि त्यो गाउँको नाम बदलेर करतारपुरी भयो। उनको भ्रमणको उद्देश्य सन् १९७१ को पाकिस्तान युद्ध र सन् १९७४ मा भारतले पोखरानमा गरेको आणविक परीक्षणपछि बिग्रिएको दुई देशबीचको सम्बन्ध सुधार गर्नु थियो ।
सन् १९७४ मा भारतले राजस्थानको पोखरानमा कसैलाई थाहै नदिई आफ्नो पहिलो परमाणु परीक्षण गरेको थियो । जसले अमेरिका रिसाएको थियो । जब जिमी कार्टर १९७८ मा भारत आए, उनी पक्का थिए कि उनले एनपीटी, अर्थात्, भारतसँग अप्रसार सन्धिमा हस्ताक्षर गर्नेछन्, र हाम्रो आणविक हतियारहरू प्राप्त गर्ने बाटो स्थायी रूपमा समाप्त गर्नेछन्।
तत्कालीन प्रधानमन्त्री मोरारजी देसाईले ठूला मान्छेहरुका अगाडि तीनवटा शर्त राखेका थिए । उनले भने कि यदि विश्वका सबै आणविक शक्तिहरूले त्यसो गरे भारतले एनपीटीमा हस्ताक्षर गर्नेछ। दोस्रो सर्तमा उनले कसैले पनि आणविक हतियार नबनाउने बताए । तेस्रो सर्तमा उनले जति देशसँग आणविक हतियार छन्, उनीहरूले नष्ट गरे भने भारतले कहिल्यै परमाणु परीक्षण नगर्ने बताए ।
बिल क्लिन्टन (मार्च २०००)
पुर्व राष्ट्रपति जिम्मी कार्टरले भारत भ्रमण गरेको २० वर्ष पछि, तत्कालीन प्रधानमन्त्री अटल बिहारी वाजपेयीको निमन्त्रणामा बिल क्लिटन भारत आएका थिए ।
सन् २००० मा तत्कालीन अमेरिकी राष्ट्रपति बिल क्लिन्टन आफ्नी छोरीसँग ५ दिने भारत भ्रमणमा आएका थिए । उनको भ्रमणको उद्देश्य भारत र अमेरिकाबीचको सम्बन्धलाई पुनर्लेखन गर्नु थियो।
सन् १९९१ मा सोभियत संघको पतनपछि विश्व राजनीतिमा धेरै परिवर्तनहरू भए । टाइमका अनुसार अमेरिकाले पहिलो पटक १९९९ मा कारगिल युद्धमा ग्लोबल फोरममा पाकिस्तानलाई समर्थन गरेको थियो । युद्ध पछि, क्लिन्टन २००० मा भारत आएका थिए ।
अटल बिहारी वाजपेयीको अध्यक्षतामा क्लिन्टनलाई धूमधामका साथ स्वागत गरिएको थियो । भारतको संसदमा उनको भाषणको पनि निकै प्रशंसा भएको थियो । यही कारण भारतले आर्थिक उदारीकरणको नीति सुरु गर्यो, जसले विदेशी लगानीका लागि ढोका खोल्यो। यसले अमेरिका र भारतबीचको व्यापारिक सम्बन्धमा पनि ठूलो वृद्धि भएको थियो ।
जर्ज बुश (मार्च २००६)
क्लिन्टनको भ्रमणको ६ वर्षपछि राष्ट्रपति जर्ज बुश भारत आएका थिए । यस यात्राका क्रममा भारत र अमेरिकाबीच असैनिक आणविक सम्झौतामा हस्ताक्षर भएको थियो । त्यसपछि, भारत परमाणु प्रसार सन्धिको हिस्सा नभए पनि परमाणु हतियारको व्यापार गर्ने एकमात्र देश बन्यो। यो सम्झौतामा भारतले अमेरिकाका २ शर्त स्वीकार गरेको थियो ।
पहिलो, भारतले आफ्ना नागरिक र सैन्य आणविक गतिविधिहरू छुट्टाछुट्टै स्थापना गर्नेछ। अन्तर्राष्ट्रिय आणविक ऊर्जा एजेन्सी, अर्थात् IAEA ले भारतको आणविक केन्द्रहरूको निगरानी गर्नेछ। त्यसपछि अमेरिकाले भारतमाथिको आणविक व्यापार प्रतिबन्ध हटायो।
सन् २००८ मा अमेरिकाको आग्रहमा परमाणु आपूर्तिकर्ता समूहले भारतको आणविक व्यापारलाई विशेष छुट दिने घोषणा गरेको थियो । त्यसपछि बुस र तत्कालीन प्रधानमन्त्री मनमोहन सिंहले औपचारिक रूपमा परमाणु सम्झौतामा हस्ताक्षर गरे।
बराक ओबामा (नोभेम्बर २०१० र जनवरी २०१५)
बराक ओबामा एक मात्र अमेरिकी राष्ट्रपति हुन् जसले दुई पटक भारतको भ्रमण गरेका थिए । २०१० मा आफ्नो भारत भ्रमणको क्रममा ओबामाले संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषद (UNSC) मा भारतको स्थायी सदस्यतालाई समर्थन गरे। साथै दुई देशबीच १० अर्ब डलरको व्यापार सम्झौता भएको थियो । यसबीचमा रक्षा र राष्ट्रिय सुरक्षाका विषयमा धेरै सम्झौता भएका छन् ।
दोस्रो पटक, ओबामा २०१५ मा गणतन्त्र दिवसमा प्रमुख अतिथिको रूपमा उपस्थित थिए। सुरुमा यो यात्रा निकै राम्रो थियो । मानिसहरूलाई सम्बोधन गर्दै ओबामाले हिन्दी शब्दहरू प्रयोग गरे, जुन भारतका मानिसहरूले धेरै मन पराए।
तर, पछि उनले धर्मको आधारमा एकजुट नभएसम्म भारत सफल हुने बताए । अमेरिका फर्किएपछि उनले भारतको एकतामाथि प्रश्न उठाएका थिए । त्यसपछि उनीहरुले आलोचनाको सामना गर्नुपरेको थियो ।
डोनाल्ड ट्रम्प (फेब्रुअरी २०२०)
पूर्व अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्प फेब्रुअरी २०२० मा २ दिने भारत भ्रमणमा आएका थिए। यस अवधिमा उनीहरु ३ वटा सहर गए । जसमा अहमदाबाद, आगरा र नयाँ दिल्ली पर्छन्।
ट्रम्प अमेरिकामा रहेका मानिसहरूलाई आफू विदेशमा निकै लोकप्रिय रहेको देखाउन चाहन्थे। उनीहरूले यो भ्रमणमार्फत अमेरिकामा बसोबास गर्ने भारतीय मूलका मानिसहरूलाई पनि प्रभावित पार्न चाहेका थिए। भ्रमणका क्रममा भारत र अमेरिका फेरि चीनविरुद्ध एकजुट भएका छन् । भारतमा आफ्नो भाषण र संयुक्त वक्तव्यमा ट्रम्पले इन्डो-प्यासिफिक र क्वाडमा शान्ति जस्ता मुद्दाहरू पनि उठाए, जसको साझा बिन्दु चीन हो।
२०१७ मा डोकलाम विवादमा अमेरिकाले भारतलाई समर्थन गरेको थियो। ट्रम्पसँगको भेटमा दुवै देशबीच धेरै रक्षा सम्झौता भएको थियो । उनको भ्रमणका क्रममा दुई देशबीच ३ अर्ब डलरको रक्षा सम्झौता भएको थियो ।
