भारत–अमेरिका सम्बन्ध : मित्रता कि प्रतिस्पर्धा

ल्यानक्यास्टर, पेन्सिल्भेनिया/ आजको विश्व राजनीति निकै जटिल अवस्थामा पुगेको छ। खासगरी भारत र अमेरिका बीचको सम्बन्ध हेर्दा कहिलेकाहीँ सहकार्यजस्तो देखिन्छ भने कहिलेकाहीँ असमझदारीले भरिएको पनि लाग्छ। दुवै मुलुक विश्वका ठूला शक्ति हुन्, तर उनीहरूको स्वार्थ, प्राथमिकता र राजनीतिक निर्णय धेरै फरक छन्। त्यसैले कहिले साथी, कहिले प्रतिद्वन्द्वी भएको जस्तो तस्बिर देखिन्छ।

भारत किन स्वतन्त्र रहन खोज्छ?

भारत सधैं एउटै सिद्धान्तमा अडेको छ— रणनीतिक स्वतन्त्रता। यसको मतलब, भारतले कुनै पनि देशको दबाबमा नरसी आफ्नो राष्ट्रिय हितलाई प्राथमिकता दिन्छ। भारतलाई ऊर्जा चाहिन्छ, र त्यहाँ रुस सस्तो तेल दिने ठूलो स्रोत हो। भारतको सेनामा प्रयोग हुने धेरैजसो हतियार पनि वर्षौंदेखि रुसकै उत्पादन हुन्। यही कारणले भारत आज पनि रुससँग नजिकिएको छ, पश्चिमी दबाब बीच पनि।

अमेरिका भने यो कुरा सजिलै पचाउन सक्दैन। उसलाई भारत इन्डो-प्यासिफिक स्ट्राटेजी मा साथ दिनुपर्ने ठान्छ, खासगरी चीनलाई सन्तुलनमा राख्न। तर जब भारत रुससँग खुला सम्बन्ध राख्छ, अमेरिकाका लागि त्यसले समस्या सिर्जना गर्छ। तर, यहाँ एउटा महत्वपूर्ण कुरा छ— अमेरिका आफैं पनि रुससँग कारोबार गरिरहेको छ।

अमेरिका पनि किन्छ रुससँग

सार्वजनिक रूपमा अमेरिकाले भारतलाई रुससँग व्यापार नगर्न दबाब दिन्छ। तर वास्तविकता के छ भने अमेरिका स्वयंले पनि रुससँग महत्वपूर्ण सामान किन्ने गर्छ।

•             तेल र ग्यास: रुस–युक्रेन युद्ध सुरु भएपछि पनि अमेरिकाले रुसबाट पेट्रोलियम उत्पादन आयात गरेको थियो।

•             रणनीतिक खनिज: अमेरिका अझै पनि रुसबाट युरेनियम र टाइटेनियम किन्छ, जुन उसकै ऊर्जा र रक्षा क्षेत्रका लागि अत्यावश्यक छ।

•             उद्योग र प्रविधिमा प्रयोग हुने सामग्री: विशेष हवाईजहाज निर्माणदेखि स्पेस उद्योगसम्मका केही उपकरणहरूमा अमेरिका रुसमाथि आश्रित छ।

यसले देखाउँछ कि अमेरिका अरूलाई रोक्न खोज्छ, तर आफैं भने पूर्ण इमानदारीमा प्रतिबन्ध पालना गर्दैन। यसलाई दुईधारे नीति भन्न सकिन्छ।

भारतको अवस्थालाई बुझ्न जरुरी छ

भारतको लागि अमेरिका ठूलो व्यापारिक साझेदार हो। त्यहाँबाट प्रविधि, पूँजी र बजार मिल्छ। तर भारतले रुसलाई छोडिदियो भने आफ्ना सैन्य प्रणाली नै कमजोर हुने खतरा हुन्छ। त्यसैले भारतले दुवैतर्फ सन्तुलन गर्ने बाटो रोजेको छ। उदाहरणका लागि– रुसबाट सस्तो तेल ल्याएर भारतले आफ्नो अर्थतन्त्रलाई सहज बनाउन सकेको छ, जसले महँगाई नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छ।

विवादका मुख्य बिन्दु

१. रुस–युक्रेन युद्धप्रति दृष्टिकोण 

अमेरिका खुलेर युक्रेनको पक्षमा उभिन्छ, तर भारत तटस्थ रहन्छ। उसले संवाद र शान्तिको पक्ष लिन्छ, तर रुसलाई खुलेर दोष दिन चाहँदैन।

२. रक्षा सौदाबाजी 

भारत अझै पनि रुसबाट मिसाइल र हतियार किन्ने निर्णय गर्छ। अमेरिका भने चाहन्छ कि भारतले उसको उत्पादनमा भरपर्न थालोस्।

३. ऊर्जा 

भारत आफ्ना जनतालाई सस्तो पेट्रोल उपलब्ध गराउन रुसबाट तेल आयात गर्छ। यसले सामान्य भारतीय नागरिकलाई राहत दिएको छ, तर अमेरिकाका लागि यसले आफ्ना प्रतिबन्ध कमजोर बनाएको जस्तो देखिन्छ।

दोहोरो मापदण्डको खेल

अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा प्राय: स्वार्थ नै ठूलो चासो हुन्छ। नैतिकताको कुरा धेरै कम देखिन्छ। यही कारणले अमेरिकाले भारतलाई चेतावनी दिए पनि आफैं रुससँग कारोबार गर्छ।

भारतले यो राम्रोसँग बुझ्छ। त्यसैले ऊ आफ्नो हितलाई ध्यानमा राखेर बाटो रोज्छ— न अमेरिका तोड्छ, न रुस छोड्छ। यही हो भारतको “सन्तुलन नीति” जसका कारण संसारमा उसलाई स्वतन्त्र रूपमा सुन्न थालिएको छ।

भविष्यमा के हुन्छ?

भारत र अमेरिकाबीच आज देखिएको असमझदारी स्थायी होइन। दुवैले एक–अर्कासँग धेरै सहयोग गरेर फाइदा उठाउन सक्छन्। प्रविधि, व्यापार, सुरक्षा— यी क्षेत्रमा दुबैलाई साझेदारी चाहिनेछ। तर जब कुरा रुस वा चीनजस्ता मुद्दामा आउँछ, असमझदारीहरू राख्ने सम्भावना सदैव रहनेछ।

अमेरिकाले पनि बिस्तारै भारतको स्वतन्त्र रणनीतिक दृष्टिकोण बुझ्नुपर्नेछ। भारतलाई सहयोगी बनाउन अमेरिकाले दबाब होइन, आपसी सम्मान देखाउनुपर्ने हुन्छ।

अन्तिम विचार

भारत–अमेरिका सम्बन्ध जटिल छ, तर असम्भव होइन। दुवै मुलुकका स्वार्थ फरक भए पनि आपसी सहकार्यको सम्भावना विशाल छ।

तर एउटा कुरा प्रस्ट छ— अमेरिका मात्र होइन, भारत मात्र होइन— सबै मुलुकहरू आफ्ना हितका कारण कहिलेकाहीँ दोहोरो नीति अपनाउँछन्। जब अमेरिका भारतलाई दबाब दिन्छ तर आफैं रुससँग व्यापार गर्छ, त्यहाँ राजनीति भन्दा बढी शक्ति र स्वार्थको खेल हुन्छ।

भारतले अपनाएको बाटो व्यावहारिक छ— जहाँ उसले आफ्ना जनताका लागि सस्तो तेल ल्याउन सक्छ, सुरक्षामा स्थिर रहन सक्छ, र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा स्वतन्त्र आवाज दिन सक्छ। यही कारण भारत–अमेरिका असमझदारीलाई द्वन्द्व भन्दा पनि सन्तुलनको खोज भनेर बुझ्न उपयुक्त हुन्छ